17 cze Osobowość unikająca – lękliwa
Osoby te są uwikłane w konflikt pomiędzy pragnieniem bliskości a lękiem przed nią. Nie mogąc kontrolować tego, co pomyślą lub poczują inni i nie wiedząc, jak samemu się zachować osoby stają się nadmiernie wyczulone na krytykę, mogą nadinterpretować zachowania innych, doszukując się w nich wyśmiewania i odtrącenia. W obawie przed oceną i oczekiwaniami ograniczają swoje funkcjonowanie w różnych dziedzinach życia.
„Najpierw boimy się tego co na zewnątrz, a potem tego co jest w nas”. Antoni Kępiński „Lęk”
Osobowość unikająca należy do grupy zaburzeń osobowości, których podstawową cechą jest doświadczanie lęku. Można powiedzieć, że jest to lęk przed byciem dostrzeżonym przez innych, a następnie odrzuconym. Osoby z tym rozpoznaniem unikają relacji i sytuacji społeczno-towarzyskich w obawie przed brakiem akceptacji, upokorzeniem i porażką. Jednocześnie czują się samotne, pragną bliskości i miłości. Żywią głębokie przekonanie o swojej niedoskonałości, więc wolą wycofać się w swój własny świat, do którego dostęp mają nieliczne, zaufane osoby. Tworzą sobie skorupę, która chroni przed doświadczeniem odrzucenia, ale także życia i rozwoju poza samotnością.
Kryteria diagnostyczne
Według DSM-IV, aby rozpoznać unikające zaburzenie osobowości muszą być spełnione co najmniej cztery kryteria spośród siedmiu. Zachowania te muszą być także sztywne i dezadaptacyjne, powodować znaczące zaburzenia w funkcjonowaniu osoby i towarzyszyć im subiektywne poczucie nieszczęścia.
- Unikanie aktywności zawodowej wymagającej bliższych kontaktów z innymi, w obawie przed krytyką, dezaprobatą i odrzuceniem.
- Brak zaangażowania w związki z innymi ludźmi, jeśli nie ma pewności, że jest lubiana.
- Powściągliwość w bliskich związkach z obawy przed zawstydzeniem lub ośmieszeniem.
- W sytuacjach społecznych zaabsorbowanie myślami o krytyce i odrzuceniu.
- W nowych sytuacjach społecznych wycofanie z powodu poczucia niedostosowania.
- Postrzeganie siebie jako osobę pozbawioną umiejętności społecznych, gorszą od innych, nieatrakcyjną.
- Niechętne podejmowanie osobistego ryzyka lub angażowania się w nowe działania z obawy przed uczuciem zakłopotania.
Można powiedzieć, że w jakimś stopniu każdy człowiek przeżywa lęk, wstyd, czasem czuje się nieadekwatnie lub obawia się krytyki i odrzucenia. Są jednostki bardziej rozważne, ostrożne i wrażliwe, które dobrze czują się w znanym otoczeniu, opowiadają o sobie po pewnym czasie, kiedy poczują się bezpiecznie, lubią przewidywalne sytuacje, ale nie są całkowicie zamknięte na nowe sytuacje i ludzi. Pragną akceptacji i przejmują się tym, co się o nich myśli, a gdy poczują się bardziej pewnie i bezpiecznie stają się bardziej dostępne, przyjazne i współpracujące. O kimś takim mówimy, że ma unikający styl osobowości.
Jednak w przypadku unikającego zaburzenia osobowości świat jest zorganizowany wokół tych uczuć i obaw. Osoby te są uwikłane w konflikt pomiędzy pragnieniem bliskości a lękiem przed nią. Nie mogąc kontrolować tego, co pomyślą lub poczują inni i nie wiedząc, jak samemu się zachować osoby stają się nadmiernie wyczulone na krytykę, mogą nadinterpretować zachowania innych, doszukując się w nich wyśmiewania i odtrącenia. W obawie przed oceną i oczekiwaniami ograniczają swoje funkcjonowanie w różnych dziedzinach życia. Mogą porzucać pracę, albo trzymać się stanowisk niewymagających, pozbawionych nowych wyzwań. Mają ograniczone kontakty zwykle do kilku lub jednej osoby, które stale muszą je zapewniać o swojej bezwarunkowej akceptacji, życzliwości i sympatii. Nie mają w sobie przekonania, że mogą być lubiane takimi jakie są. Każdy niespójny w ich mniemaniu komunikat na swój temat odbierają jako odtrącenie i powód do wycofania się z relacji. Podobnie dzieje się w związkach bardziej intymnych i romantycznych. Z lęku i obawy przed zawstydzeniem, rozczarowaniem innych nie mogą pokazać kim są, jakie mają potrzeby, co lubią a czego nie, co czują i myślą. Przeżywają siebie jako ciężar. To prowadzi do zahamowania spontaniczności i rozwoju w związkach. Z powodu swoich obaw i niskiego poczucia wartości osoby te nie podejmują ryzyka, a więc nie realizują także w pełni swojego potencjału. Swoje pragnienia samorealizacji kierują do wewnątrz. Natomiast sposobem w jaki sobie radzą z lękiem i izolacją jest ucieczka w fantazjowanie, które pomaga im radzić sobie z lękiem i zastępuje myśli o własnych brakach i niskim poczuciu wartości. W fantazjach mogą także zaspokajać potrzeby, których nie mogą realizować w realnym świecie kontaktów społecznych. Mogą także aktywnie ingerować w nieprzyjemne myśli, odwracając uwagę od przeżywanych obaw.
Jak kształtuje się zaburzenie osobowości unikającej?
Trudno znaleźć tu jednoznaczną odpowiedź. Powstało wiele koncepcji, które upatrują źródeł zarówno w czynnikach związanych z temperamentem (teorie biologiczne), jak i w relacjach z dzieciństwa (teorie psychospołeczne). Również w doświadczeniach z bardzo wczesnego dzieciństwa, kiedy to zaczyna kształtować się osobowość i wewnętrzne sposoby radzenia sobie z tym, czego się doświadcza (teorie intrapsychiczne).
Jednak generalnie przyjmuje się, że zaburzenia osobowości unikającej ujawniają się w dzieciństwie oraz pojawiających się w tym czasie nieśmiałości, lęku przed innymi oraz izolacji. Z czasem zachowania unikowe nasilają się, szczególnie w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości.
Kiedy dziecko przychodzi na świat nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać swoich potrzeb (opieki, bezpieczeństwa, pożywienia itp.), jest całkowicie zależne od innych, najczęściej matki. Dziecko jednak ma swoją energię życiową i „wie”, że aby przeżyć musi dążyć do relacji z rzeczywistymi osobami, od których zależy. Dopiero po urodzeniu zaczyna uczyć się, jak nawiązywać i utrzymywać z nimi relacje.
Potrzeby dziecka mogą być zaspokojone albo sfrustrowane. Jeśli uzyskuje zaspokojenie potrzeb to zapisuje sobie w pamięci dobre doświadczenie relacji z dobrym obiektem i zaczyna budować w sobie wiarę i przekonanie, że w zewnętrznym świecie spotka dobre osoby. W sytuacji kiedy potrzeby są stale frustrowane, a więc doświadcza nietolerancji i odrzucenia, dziecko odwróci się od świata zewnętrznego, przeżywając go i swoją zależność jako zagrażające, obawiając się wyśmiania i poniżenia.
Rozwijając się dziecko uwewnętrznia także standardy, oczekiwania i cechy osób ważnych, znaczących, np. rodziców, nauczycieli itd. Bardzo często mogą one być sprzeczne ze sobą. Z jednej strony buduje w sobie obraz idealnego „ja”, ma chęć samorealizacji, ale z drugiej odzywa się wewnętrzny głos, który jest krytyczny i wytykający błędy, prowadzący do przekonania o własnej bezwartościowości.
Uważa się, że osoby z unikającym zaburzeniem osobowości miały we wczesnym etapie życia więcej doświadczeń dobrych niż złych i udało im się wejść w dobrą, zaspokajającą relację z opiekunami. Dzięki temu nadal silnie odczuwają potrzebę bliskości i miłości, a izolacja społeczna powoduje poczucie osamotnienia. Odczuwanie tych potrzeb odróżnia je od jednostek głębiej zaburzonych np. osobowości schizoidalnej.
Jednak w miarę dorastania i rozwoju, próbując się realizować oraz stawać niezależnymi osobami, doświadczały nadmiernej krytyki i wyśmiewania, przy oczekiwaniach, że będą wzbudzać podziw i będą kimś niezwykłym. Można stwierdzić, że tym co napędza unikanie jest przeżywanie wstydu za niespełnienie ideału i brak ufności wobec innych osób.
Osobowość unikająca to klasyczna osobowość lękowa i jest podatna także na inne typy zaburzeń, związane głównie z nastrojem i lękiem. U tych osób mogą rozwijać się uogólnione zaburzenia lękowe, fobia społeczna, występować ataki paniki z agorafobią, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia depresyjne i somatyczne. Wiele osób unikających przejawia też cechy innych zaburzeń osobowości.
Wyróżniono 4 odmiany osobowości unikającej:
- Odrzucająca samą siebie – tendencja do unikania łączy się ze skłonnością do rozpamiętywania własnej bezwartościowości, co jest charakterystyczne dla osobowości depresyjnej. Osoby te coraz bardziej zamykają się w sobie, coraz mniej siebie znoszą, rozpamiętując nieudane życie. Mogą popaść w odrętwienie i rozpacz, całkowicie tracąc kontakt z innymi, mogą pojawić się tendencje samobójcze.
- Wewnętrznie Rozdarta – osoby takie przeżywają silną ambiwalencje pomiędzy zależnością a lękiem przed nią, są bardziej chwiejne emocjonalnie. Wycofanie łączy się z cechami osobowości negatywistycznej (bierno-agresywnej). Mogą reagować złością, podważać czyjeś znaczenie, a innym razem być zadowolone, idealizować innych. W sytuacjach, kiedy czują się odrzucone ich spokój ustępuje miejsca wrogości.
- Fobiczna – z cechami osobowości zależnej. Przeżywają uogólniony lęk, charakterystyczne jest znajdowanie sobie zastępczego obiektu lub sytuacji, na które przenoszony jest lęk z prawdziwego obiektu np. nie boję się nauczyciela, ale jazdy autobusem.
- Przewrażliwiona – z cechami osobowości paranoicznej, bardzo nieufna, przerażona i przeczulona, wyczulona na zachowania innych, które interpretuje przeciwko sobie.
Terapia
Osoby z unikającym zaburzeniem osobowości zgłaszają się po pomoc, gdy poczucie izolacji i niemożności realizowania swoich potrzeb staje się już nie do zniesienia, a współwystępujące objawy lękowe, depresyjne czy somatyczne w znacznym stopniu utrudniają im funkcjonowanie. Paradoksalnie można pomyśleć, że to co do tej pory je izolowało, a więc lęk, a raczej już niemożność życia w lęku, staje się szansą na doświadczanie dobrej relacji z drugą osobą w psychoterapii. Terapia staje się szansą na przyjrzenie się sobie oraz źródłom lęku i wstydu bez konieczności ucieczki, a także na nabycie ufności do siebie i innych.
ZABURZENIAOSOBOWOSCI.PL