Bigoreksja i uzależnienie od ćwiczeń

04 lut Bigoreksja i uzależnienie od ćwiczeń

Regularne uprawianie ćwiczeń fizycznych stanowi jeden z podstawowych komponentów zdrowego trybu życia, zarówno jako element promocji zdrowia, jak i profilaktyki wielu chorób. Większość osób systematycznie uprawiających sport podkreśla, że aktywność fizyczna poprawia im samopoczucie. Czy istnieje zatem ryzyko patologicznego uprawiania ćwiczeń?

Zaburzenie związane z nadmiernym wykonywaniem ćwiczeń fizycznych jest rozpoznane pod dwiema postaciami – bigoreksji i uzależnienia od ćwiczeń. Bigoreksja jest definiowana jako forma zaburzenia dysmorficznego związanego z mięśniami (ang. muscle dysmorphia) i można ją opisać jako odwrotną anoreksję czy zaburzenie postrzegania swojego ciała jako zbyt chudego i nieumięśnionego, co prowadzi do nadmiernego uprawiania sportu w celu zwiększenia muskulatury.
Wprawdzie bigoreksja nie została zamieszczona w klasyfikacji DSM, ale postrzega się ją jako podkategorię zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych); część badaczy postuluje traktowanie jej jako formy zaburzeń odżywiania. Natomiast uzależnienie od ćwiczeń, mimo bardzo podobnej manifestacji (nadmiernego uprawiania ćwiczeń), należy do kategorii uzależnień behawioralnych. Utożsamianie bigoreksji z uzależnieniem od ćwiczeń nie jest prawidłowe przede wszystkim dlatego, że u podłoża tych zaburzeń leżą inne mechanizmy, a przede wszystkim inna motywacja uprawiania ćwiczeń; w bigoreksji celem jest zwiększenie muskulatury, a w uzależnieniu – ucieczka od negatywnego afektu (czyli emocji), stresu czy problemów.

Bigoreksja
Bigoreksja jako forma zaburzenia dysmorficznego jest związana z niezadowoleniem z wyglądu własnego ciała (pod względem zbyt małej muskulatury), co prowadzi do konsekwencji na poziomie intrapersonalnym (np. depresji), interpersonalnym (np. kłótni czy zerwania relacji ze znajomymi) czy zawodowym, skutkuje np. utratą pracy. Do diagnozy bigoreksji mogą posłużyć zaadaptowane kryteria zaburzeń dysmorficznych, do których należą:

1. Przekonania na temat konieczności zwiększania muskulatury, które prowadzą do zaabsorbowania ćwiczeniami i dietą.
2. Minimum 2 kryteria spośród 4 poniższych:

• niekontrolowana potrzeba przestrzegana reżimu treningów, która prowadzi do zaniedbywania relacji interpersonalnych i zawodowych,
• unikanie sytuacji, w których można eksponować ciało (np. na basenie, plaży),
• przekonanie o niedoskonałościach własnego ciała wpływa na poziom wykonywanej pracy zawodowej i na jakość relacji interpersonalnych,
• negatywne konsekwencje wynikające z angażowania się w ćwiczenia nie prowadzą do ich ograniczenia.
• Przekonanie, że jest się zbyt chudym i nieumięśnionym.

W nieco bardziej specyficznej charakterystyce bigoreksji wyróżniono 6 czynników składających się na zaabsorbowanie związane z ciałem i zaabsorbowanie związane z odżywianiem:

1. ochrona swojej fizyczności – przejawiająca się noszeniem luźnych ubrań, aby nie eksponować swojego ciała, a w przypadku takiej konieczności (np. przebieranie się we wspólnej przebieralni) odczuwanie wstydu,
2. muskulatura jako priorytet; priorytetem w ćwiczeniach jest zawsze zwiększenie muskulatury, nawet jeśli wytyczne do uprawiania poszczególnych sportów będą inne; ponadto w bigoreksji charakterystyczna jest intencja, a nie manifestacja zachowania,
3. redukcja ćwiczeń – kontuzje nie będą prowadziły do ograniczenia intensywności ćwiczeń, a wszelkie sugestie będą ignorowane lub przyjmowane z lękiem o utratę mięśni (nie o przyrost czy spadek wagi),
4. priorytety – ćwiczenia stają się czynnością nadrzędną w stosunku do pracy, szkoły czy utrzymania relacji interpersonalnych;
5. zmianie ulegają także nawyki żywieniowe, np. wspólne posiłki i posiłki w restauracjach (obawa o brak możliwości utrzymania rygorystycznej diety),
6. suplementacja – stosowanie suplementacji – od witamin i odżywek po preparaty podnoszące wydajność, takie jak sterydy anaboliczne, − ocena wyglądu – częste sprawdzanie swojego wyglądu (przeglądanie się w lustrze), pytanie innych o ocenę swojego wyglądu wynikające z potrzeby podtrzymania przekonania o niewystarczającym umięśnieniu.

Ta charakterystyka, poza znaczeniem klinicznym, może służyć do oceny pierwszych symptomów bigoreksji przez trenerów, którzy bardzo często najlepiej znają zachowania swoich podopiecznych.
Osoby, u którym można rozpoznać bigoreksję, mimo że są przeświadczone, że są chude i niewystarczająco umięśnione, w rzeczywistości mają rozbudowaną muskulaturę na skutek spędzania wielu godzin na siłowniach. Przeznaczają także pieniądze na suplementy diety (ale także sterydy), zmieniają swoją dietę (na wysokobiałkową i niskowęglowodanową), czasem zażywają substancje psychoaktywne (głównie podnoszące wydajność organizmu). Prowadzi to do negatywnych konsekwencji na poziomie fizycznym, w tym do zwyrodnień i bólów i kręgosłupa, wielokrotnych urazów wynikających z nadwyrężenia mięśni, niepłodności i impotencji (na skutek zażywania sterydów), problemów kardiologicznych, ale także do postępującego wyniszczenia organizmu wynikającego z niedoboru witamin i minerałów.
Bigoreksja zdecydowanie częściej dotyczy mężczyzn niż kobiet, głównie osób z obniżoną samooceną i wysokim niezadowoleniem z wyglądu własnego ciała (silny związek samooceny i wyglądu). Ponadto bigoreksji mogą towarzyszyć depresja,zaburzenia lękowe, niestabilny nastrój, samookaleczenia, a nawet próby samobójcze.
Obecnie nie ma konkretnego programu terapeutycznego zaadaptowanego do terapii bigoreksji, choć do najczęściej stosowanych należy terapia poznawczo-behawioralna z ewentualnym włączeniem antydepresantów (zwłaszcza w przypadku silnej depresji). Celem terapii jest zmiana zniekształceń poznawczych, jakie leżą u podłoża zaburzenia (np. zniekształceń, które prowadzą do potrzeby zwiększania muskulatury), jak również trening umiejętności psychospołecznych (np. rozwiązywania problemów, radzenia sobie ze stresem). Sugestie stosowania terapii poznawczo-behawioralnej są głównie podyktowane skutecznością tej metody w pracy z osobami cierpiącymi na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, depresje, zaburzenia lękowe czy uzależnienia. Korzystając z tzw. dobrych praktyk terapeutycznych z zakresu zaburzeń o podobnym charakterze można się spodziewać, że zastosowanie dialogu motywującego w terapii bigoreksji przyniosłoby pozytywne efekty.

Uzależnienie od ćwiczeń
Inną formą zaburzenia manifestującego się nadmiernym uprawianiem ćwiczeń jest uzależnienie od ćwiczeń rozumiane jako forma uzależnienia (zaburzenia) behawioralnego.
Można przyjąć, że uzależnienie od ćwiczeń rozumiane jako forma uzależnienia behawioralnego można scharakteryzować poprzez następujące kryteria:

• zaabsorbowanie ćwiczeniami,
• modyfikacja nastroju wynikająca z uprawiania ćwiczeń,
• wzrastająca tolerancja na ćwiczenia (potrzeba zwiększania intensywności ćwiczeń w celu uzyskania podobnego poziomie gratyfikacji),
• występowanie symptomów odstawiennych w przypadku zaprzestania lub ograniczenia uprawiania ćwiczeń,
• konflikt (na trzech wymiarach),

Uzależnienie od ćwiczeń polega na odczuwaniu niekontrolowanej potrzeby uprawiania ćwiczeń mimo negatywnych konsekwencji, takich jak: kontuzje, problemy w pracy/szkole, problemy w rodzinie, jak również pogarszające się samopoczucie. Początkowo traktowano je jako „pozytywne uzależnienie”, ze względu na pozytywną korelację pomiędzy uprawianiem ćwiczeń a odczuwaniem euforii.
Wtedy pojawił się termin „negatywnego uzależnienia”, które polega na angażowaniu się w uprawianie ćwiczeń w celu uniknięcia negatywnych stanów emocjonalnych, takich jak lęk czy obniżony nastrój. Zwiększona częstotliwość czy intensywność treningów jest związana ze wzrastającą tolerancją i obecnością symptomów odstawiennych. Nadmierne uprawianie ćwiczeń fizycznych może mieć różnorodne podłoże, a do często obserwowanych należy kontrola masy ciała (chęć chudnięcia) lub zaburzona percepcja ciała (bigoreksja). W takiej sytuacji należy rozróżnić pierwotną i wtórną formę zaburzenia. Wyróżniono 4 kryteria diagnostyczne, za pomocą których można zdiagnozować pierwotną versus wtórną formę uzależnienia od ćwiczeń:

1. zaabsorbowanie ćwiczeniami, które stają się stereotypowe i rutynowe,
2. występowanie objawów odstawiennych w przypadku zaprzestania uprawiania ćwiczeń,
3. konsekwencje dla zdrowia jednostki i jej relacji z innymi (w pracy, szkole, domu),
4. brak innego wyjaśnienia zaangażowania się w uprawianie ćwiczeń (np. zaburzeń odżywiania).

Warto jednak podkreślić, że zaburzenia odżywiania współwystępują wraz z uzależnieniem od ćwiczeń i rolą terapeuty jest ocena, które z tych zaburzeń jest pierwotne w stosunku do którego – zaburzenia odżywiania w stosunku do ćwiczeń czy odwrotnie?

Z badań przeprowadzonych w Polsce wynika, że istnieje pozytywny związek pomiędzy uzależnieniem od ćwiczeń a ortoreksją (zaburzenie związane z obsesją na punkcie zdrowego odżywiania się), co oznacza, że wśród osób badanych, które uprawiały sport przynajmniej trzy razy w tygodniu, wraz ze wzrostem nasilenia symptomów uzależnienia od ćwiczeń nasilały się także symptomy związane z ortoreksją (chorobliwie zdrowym odżywianiem).
Osoba uzależniona lub zagrożona uzależnieniem od ćwiczeń będzie:

• spędzała coraz więcej czasu na uprawianiu ćwiczeń fizycznych, ale nie będzie to związane z ich zwiększoną różnorodnością – przeciwnie, ćwiczenia te będą coraz bardziej stereotypowe (do najczęściej spotykanych należą ćwiczenia o charakterze aerobowym – bieganie, jazda na rowerze, ćwiczenia związane z budową masy mięśniowej).

Wraz z częstszym spędzaniem czasu na ćwiczeniach taka osoba:

• ogranicza czas poświęcany na pracę czy na naukę;
• w dalszej kolejności ogranicza także czas spędzany z rodziną czy przyjaciółmi.

Szacuje się, że uzależnienie od ćwiczeń może dotyczyć od 2% do 30% populacji, głównie za sprawą braku systematycznego podziału pomiędzy pierwotną i wtórną postacią zaburzenia. W specyficznych subpopulacjach zagrożenie uzależnieniem od ćwiczeń jest wyższe, np. wśród osób biegających zawodowo do 22% czy wśród sportowców bez podziału na rodzaj sportu do 32%.W Polsce nie były prowadzone badania mające na celu oszacowanie rozpowszechnienia uzależnienia od ćwiczeń.

Podsumowanie
Do zaburzeń, które manifestują się nadmiernym uprawianiem ćwiczeń należą bigoreksja i uzależnienie od ćwiczeń, choć mechanizmy obu zaburzeń są odmienne!

• Bigoreksja polega na zaburzonej percepcji własnego ciała, a dokładniej jego muskulatury, a
• uzależnienie od ćwiczeń polega głównie na stosowaniu zachowań zastępczych na skutek braku umiejętności radzenia sobie ze stresem czy problemami.

Przebieg i konsekwencje obu zaburzeń są bardzo podobne: oba prowadzą do alienacji społecznej, a nawet do utraty pracy na skutek zaabsorbowania ćwiczeniami, oba (w dłuższej perspektywie) prowadzą do obniżonego nastroju z powodu niemożności realizacji oczekiwań (angażowanie się w dane zachowania służy pewnym celom, np. zwiększeniu muskulatury czy poprawie samopoczucia, ale w związku z nieadaptacyjną formą realizacji tych potrzeb, nie będą one zaspokojone, co powoduje frustrację, a nawet depresję). Oba prowadzą do zmian w diecie (choć w przypadku bigoreksji zmiany te mogą być bardziej rygorystyczne). Oba wynikają ze stosowania nieadaptacyjnych strategii radzenia sobie ze stresem, problemami czy niską samooceną.
Warto podkreślić także, że postawienie diagnozy (zwłaszcza różnicowanie pomiędzy bigoreksją a uzależnieniem od ćwiczeń) może nie być łatwe, gdyż pewne obszary symptomów będą wspólne. Warto też zaznaczyć, że czynnikiem różnicującym oba zaburzenia będzie celowość zachowania.

SWIATPROBLEMOW.PL

Zobacz artykuł